Ruhsal ekonominizi yönetmeyi başarın!

Çalışan kesim arasında en çok mükemmeliyetçilik, dayanıksızlık ve kendini feda etme şemalarına rastlanıyor. Rekabet ve yüksek beklenti bu sorunları tetikliyor.

Şema kavramının kariyer sürecini yöneten unsurların başında geldiğinin altını çizen Karaosmanoğlu, “Pek çok insan için ?ruhsal ekonomiler?inde sorun yaratan şemalar, şirketlerin de ekonomilerinde sorun yaratır. Kişisel şeması çıkartılan bir çalışan, iş yaşamını daha başarı yönettiği gibi şirketin ekonomisine de önemli faydalar sağlayabilir” dedi. ?Şema terapi?yi organizasyon yönetimine uyarlarken, kendisine gelen hastaların sorunlarından ilham aldığını anlatan Karaosmanoğlu, “karar verme şeması”nda yaşadığı sorunlar nedeniyle şirketin yapacağı anlaşmaları imzalayamayan CEO?lar, “hayır deme şeması”ndaki problem nedeniyle astlarını ezen, üstlerine karşı ise kendini korumayı bilemeyen ara kademe yöneticiler tanımış.

Ortak şemalar var
Bilişsel davranışçı terapilerin yıllar içinde tespit ettiği 18 şema modeli bulunuyor. Beş üst başlık altında toplanan bu şemalar, duygusal yoksunluktan kendini feda etmeye, haklılıktan cezalandırıcılığa kadar uzanıyor. İş yaşamında en sık rastlanan şemaların başında ise “dayanıksızlık” geliyor. “Dayanıksızlık şeması”nın yarattığı işini kaybetme korkusu, çalışanların hayatını kabusa çevirdiği gibi bu durumu fark eden yöneticilerin de en sevdiği kozlardan biri olarak listenin başında yerini alıyor. Alp Karaosmanoğlu, “Dayanıksızlık şemasında kişi her an bir kayba uğrayacağı düşüncesiyle aşırı korku yaşar veya sürekli işsiz kalma endişesi taşır. Ancak bu korkunun nedeni yalnızca dayanıksızlık değil, işini kaybettiğinde başkalarına ne diyeceğini düşündüren onay alma şemasına ya da maddi sıkıntı endişesini tetikleyen para şemasına da dayanabilir” dedi.

Fotofinish?i geçenler
Türkiye?de çalışanlar arasında yaygın olan diğer bir şema ise mükemmeliyetçilik. Kişinin her zaman zirveyi hedeflemesi, aldığı sorumlulukları mükemmel şekilde yerine getirmeye çalışması veya rekabet ortamında ikinci olmaya asla tahammül edememesi bu sorunun başlıca belirtileri. Kaygıyı tetikleyen bir diğer faktör de, sahip olunan hayat standardını ne pahasına olursa olsun sürdürmeye çalışmak. Çocukluk döneminde ebeveynleri tarafından özellikle kardeşleriyle kıyaslanan, hata yapma özgürlüğünün kısıtlandığı sert ve cezalandırıcı aile ortamlarında yetişen bireylerde çok sık rastlanan bu şema, kişiyi asosyal biri haline getirdiği gibi her geçildiğinde depresyona sürüklüyor. Karaosmanoğlu, “Kişi bu gibi durumlarda geçilmemek için sabahlara kadar çalışır, dinlenemeyebilir, aile kurmayı bile erteleyebilir. Beklentileri yüksek ve kariyer yapmanın şart koşulduğu bir aile ortamında büyüdüyseniz ailevi büyüdüyseniz ailevi kökeninizle bu şema arasında bağlantı kurabiliyoruz. Bu durumdaki çalışanların işlerinde kar / zarar analizi yaparak yaşamlarını ertelememesi şart” dedi.

Kendini feda etme
Çalışanlar arasında sıklıkla görülen bir diğer şema ise “kendini feda etme”. Alp Karaosmanoğlu, kendini feda etme şemasının en tehlikeli şemalardan biri olduğunun altını çiziyor. Yayınevinde çalışan bir hastasının kendi işi olmadığı halde redaksiyon görevini üstlenmesi nedeniyle yapacağı işleri aksattığını anlatan Osmanoğlu, bu kişinin daha sonraki dönemde verdiği tepkileri şöyle sıralıyor: Çabuk parlamak, karşı tarafın gözüne girmek için aşırı efor harcamak ve bunun sonucunda çok yorulmak, işi geciktirmek, unutkanlık… Karaosmanoğlu, “Fazla mesai yapılması söz konusuysa hemen “ben kalırım” diyenler veya kendi iş tanımı dışına çıkan işleri bile reddetme zorluğu olan kişiler, belki çok uyumlu bir mesai arkadaşı profili çizebilirler ancak hemen ardından daha büyük sorunlar patlak verebilir. Bundan üç – dört hamle sonrası depresyondur” diyor. Ancak kendini feda etme şeması, yalnızca işini erteleyen bireyler yaratmıyor. İyi bir yönetici olduğunuz halde daha önceleri her istenileni hevesle yapan çalışanınızın neden artık sürekli şikayet eden asabi birine dönüştüğüne anlam veremiyorsanız, sorunun kaynağı kendini feda etme şemasına dayanabilir. Çünkü angarya işler için istekleri ertelemek ve çabaların taktir görmediğini düşünmek kişide öfke doğmasına neden oluyor. Sonuç olarak çalışan ya insanlarla ilişkisini kesiyor ya da isteklerini elde etmek için bencilce davranmaya başlıyor. İş yaşamında iletişim sorunlarının kaynağı olarak adlandırılan “haklılık şeması” da kariyeri tehlikeye atan etkenlerin başında geliyor. Bireyler arasında çatışmalara sebep olan haklılık şeması, “bana hayır denmemeli, başkalarının uyduğu kurallara uymak zorunda değilim” türünde iç konuşmaları sık yapanlarda rastlanıyor. Hayatı her anlamda zora sokan bu şemadan kurtulmak ve zararlarını aza indirmek için empati yapmak şart. Çocukluk döneminde sınırların gerçekçi öğretilmemesinden kaynaklanan bu durum kişinin, insan ilişkilerinde kendi sınırlarını fark edememesini beraberinde getiriyor. Sonuçta sürekli ben haklıyım hissiyatı ya problemli ast – üst ilişkileri yaratıyor ya da ofis içinde sevilmeyen kişi ilan edilmeye neden oluyor.

İhtiyacın var mı ?
Peki bu özellikleri gösteren herkes ruhsal sorunlar mı yaşıyor? Alp Karaosmanoğlu, burada klinik seviyedeki patolojik durumlardan söz edildiğinin altını çiziyor. Bana çok uyuyor ya da kesinlikle uymuyor gibi cevapları değerlendirmeye aldıklarını belirten Karaosmanoğlu, “Herkesin eğilimleri olabilir. Temel fark, bu şemaya teslimiyet şeklinde yaşayıp yaşamamaktır” diyor.

Hayır diyememek…
Günlük hayatta nasıl düşüneceğimizi, ne hissedeceğimizi belirleyen şemaların iş yaşamına olumsuz yansımalarının belli ödevlerle çözüleceğini belirten Karaosmanoğlu, kişinin hayatıyla ilgili yeni kararlar verirken kafasındaki kalıplardan uzaklaşarak düşünmesi gerektiğini belirtiyor. Şemaların ortadan kaldırılmasının kolay olmadığını anlatan Karaosmanoğlu, “Örneğin hayır diyememe şeması olan bir yönetici, bu özelliğiyle ya sürekli olumlu ya da olumsuz tavır takınır. İkisi arasında bir çizgisi yoktur. Bu tür durumlarda kişi kendini iyi ifade etmeyi öğrenmelidir. İnsanlara hayır demek sizi bencil yapmaz” diyor. Karaosmanoğlu:”Bu eğitimlerde çalışanları bilgilendirerek hem kendi kariyerlerini sağlamlaştırmalarına hem de şirketlerin performansını artırmaya çalışacağız”.

Sizin şemanız hangisi?

Mükemmeliyetçilik
Belirtiler: Kişinin, hedef olarak her zaman zirveyi ve en iyiyi hedeflemesi, aldığı sorumlulukları mükemmel şekilde yerine getirmeye çalışması ve asla ikinci olmaya tahammül edememesi bu durumun başlıca belirtileri.
Sonuçlar: “En iyi olmalıyım” düşüncesi kişiyi esir alır; aşırı rekabetçi olabilir, her geçildiğinde depresyona girebilir. İşine olan inancı zayıflar ve depresyona bağlı olarak hayat kalitesi düşer. Hata yapma olasılığı çok yüksekmiş gibi hareket ettiği için her seferinde gereğinden fazla enerji tüketir. Hazzı ve mutluluğu erteledikleri için gerek fiziksel gerekse de psikolojik sorunlar ortaya çıkar. Eklem ağrıları, sigara, alkol bağımlılığı, aşırı kilo alımı peşinden gelir.
Ne Yapmalı: Başa çıkmak için acil zarar analizini öğretmek çok önemli. Kişi “her zaman en mükemmeline ulaşmam imkansız. Benim sosyal hayatımı olumsuz yönde etkileyebilir” düşüncesini aklından çıkartmamalı.

Kendini feda etme
Belirtiler: Çalışan kişiler arasında sıklıkla görülen bir diğer şema. Genelde fazla mesai yapılması söz konusu olduğunda ilk “ben kalırım” diyenler, kendi iş tanımı dışına çıkan işleri bile reddetme zorluğu olan kişilerdir.
Sonuçlar: Kendini feda etme şeması olanların depresyona yatkınlığı yüksektir. Kişi kendisini ifade etmekten yoksundur ve bu durum bir birikime neden olur. İstekler hep engellendiği için, öfke doğar. Ya insanlarla ilişkilerini kesme ya da istekleri elde etmek için bencilce davranma sonucu doğurur.
Ne Yapmalı: Çalışan, kendi görev tanımlarını iyi belirleyip işi dışındaki sorumlulukları reddetmeyi bilmeli.

Haklılık
Belirtiler: Kişinin kerameti kendinden menkul bir şekilde olaylarda kendisini haklı görmesi, “bana hayır denmemeli, başkalarının uyduğu kurallara uymak zorunda değilim” türünde iç konuşmalar, kendi yaptıklarını başkalarının yaptıklarından daha önemli hissetme gibi düşünce biçimleri bu durumun başlıca göstergeleri.
Sonuçlar: Güç ve yetki kazanmak için en başarılı veya en zengin olma konusunda abartılı bir odaklanma içerir. Başkalarının ihtiyaçlarına aldırmadan, kendi gücünü öne sürerek aşırı rekabetçi ve baskıcı bir tutum içerisine girebilir.
Ne Yapmalı: Çalışan, empati yaparak karşısındaki insanları anlamaya çalışmalı. Bir konu hakkında kesin tavrını koymadan önce kendine karşı öz eleştiri yapabilmeli.

Onay arayıcılık
Belirtiler: Bu kişiler her yaptığının takdir edilmesini bekler, takdir edilmek için normalden fazla enerji harcar, çevresinde olan biten her şeyi kişiselleştirir. Örneğin ofiste bir üstünüz ya da mesai arkadaşınız üstün körü selam verdiğinde “bir hata mı yaptım” gibi düşünceler içerisine girip bu durumu aşırı dert ediniyorsanız sizin bir onay arayıcılık şemanız olabilir.
Sonuçlar: Bazen onay, sayılma ve ilgi kazanmak için statü, görünüm, sosyal kabul, para veya başarı üzerine aşırı düşünmeler olabilir. Aldığı kararlar, kişinin özgün beceri ve ihtiyaçlarıyla uyumlu olmayabilir.
Ne Yapmalı: Çalışan, herkesi memnun edemeyeceğini kendi içinde kabullenip, insanlara hayır demenin bencillik anlamına gelmediği düşüncesini güçlendirmeli.

Boyun eğicilik
Belirtiler: Birlikte çalışılan insanlara karşı hayır deme becerisinden yoksunluk şemasıdır. Kişi, istediklerini söylediğinde karşısındaki kişinin de bir misilleme yapacağı korkusuyla yaşar.
Sonuçlar: Boyun eğme şeması olan kişi, hiyerarşik bir ortamda daima boyun eğmek istemez. Mizacına göre bazen tam tersini yapıp asi bir kişilik geliştirebilir. Otorite, kendisine daima haksızlık yapıyormuş gibi gelir. Her türlü emri, kendi hakkına tacizmiş gibi algılar. Ve gün sonu yorgunluğu üç misline çıkar.
Ne yapmalı: Hayır demeyi öğrenip kendini ifade etme yetisini geliştirmeli.
Şema Terapi Yöntemi Nedir?

ABD?de şirketlere insan kaynakları konusunda danışmalık yapan Dr. Jeffrey Young?ın geliştirdiği şema yöntemi, kişinin ruh sağlığını olumsuz olarak etkileyen düşünce kalıpları anlamına geliyor. Şema ölçeğinde, 18 ayrı şema bulunuyor. Duygusal yoksunluk, terk edilme, şüphecilik, kusurluluk, sosyal izolasyon, bağımlılık, dayanıksızlık, başarısızlık, iç içelik, haklılık, yetersiz özdenetim, cezalandırıcılık ve yüksek standartlar en bilinen şemalar olarak öne çıkıyor.
 
Yazan: İpek ALPKÖKİN
Kaynak : SABAH/ İSTE İNSAN EKİ.