Kanuni Sultan Süleyman 1566 yılında öldüğünde Osmanlı İmparatorluğu’nun dünya üzerinde kapladığı alan hayranlık duyulacak büyüklükteydi. Karadeniz ve Akdeniz birer Osmanlı gölü gibiydi. Arap yarımadası ve Kuzey Afrika Osmanlı yönetimindeydi.

Peki dünyaya hükmeden bu devasa imparatorluk gücünü neden koruyamamış, neden hızla küçülmüştü? Biz neyi yanlış yapmıştık?

Ya da aynı soruyu tersinden sorarsak 1500’lü yılların başında acınacak kadar geri durumda olan Batı toplumlarının ileriye gidip, her birinin birer refah ülkesi olmasının nedeni neydi? Bu ülkeler neyi bizden iyi yapmışlardı?

İktisat tarihçisi Niall Ferguson bu büyük ayrışmanın en önemli nedeninin kanun ve kurallar koymak ve bunları uygulamak olduğunu söyler. Ferguson’a göre Batı medeniyetinin dünyaya hükmetmesinin temelinde adalet vardır. Adaleti her şeyin üstünde tutarlar.

Bunu sağlamak için Batı ülkeleri kanun ve kurallar koymuş ve bunlara istisnasız herkesin uymasını sağlamıştır. Ne kadar güçlü olursa olsun kanun ve kurallar karşısında kimseye ayrıcalıklı davranmamışlardır. Ayrıcalıklı olanın değil iyi olanın kazandığı bir ortam yaratmışlardır. Bu anlayışı bir kültüre dönüştürmüşlerdir. Koyuldukları kanun ve kuralları yarışın ortasında değiştirmeyi akıllarına dahi getirmemişlerdir.

Biz ise sadece kanun ve kurallar koymakla yetinmiş, bunları uygulama konusunda çok gevşek davranmışız. Hala da bu tutumumuzu devam ettiriyoruz. Vergi koyup bir süre sonra onu yok sayan af yasası çıkarıyoruz. Trafik yasaları çıkarıyoruz ama en başta devleti yönetenler bu yasaları hiçe sayıyor. Ticari kanunlar koyup bunları ilk fırsatta istisnalar ile delmeye başlıyoruz. Futbolda sezonun bitmesine haftalar kala şampiyon olma kuralını değiştiriyoruz.

Bir ülkede kanun ve kuralları uygulamamak sadece devlete güveni azaltmakla kalmaz, bundan daha önemlisi insanlar ve kurumlar daha iyi olmak, daha iyi yapmak için yarışmaktan vazgeçerler. Yani toplumun ileriye gitme şevki kırılır. Ülke yerinde sayar, geri kalır.

Matbaayı Osmanlı’ya getiren İbrahim Müteferrika, Niall Ferguson’dan çok daha önce şu soruyu sormuş: Müslüman milletlere göre geçmişte çok zayıf olmalarına rağmen neden Hristiyan milletler bu kadar büyük bir hakimiyet kurdular? Neden muzaffer Osmanlı ordularını mağlup etmeye başladılar? Sonra da kendi sorduğu soruyu kendisi cevaplamış:

Çünkü Batılıların mantıkla icat ettikleri kanun ve kuralları var ve bunlara herkesin uymasını sağlıyorlar.

İbrahim Müteferrika 1731 yılında yazdığı “Usûi al-Hikem fî Nîzam al Ümem” adlı eserinde Osmanlı İmparatorluğu’nun gerilemesinin 8 nedenini şöyle sıralamış:

1. Kanunları uygulamamak
2. Adaletsizlik
3. Devlet işlerinin ehliyetsiz ellere düşmesi
4. Bilim adamlarının fikirlerine tahammülsüzlük
5. Modern askeri teknolojide bilgisizlik
6. Orduda disiplinsizlik
7. Devlet servetini kötüye kullanma ve rüşvet
8. Dış dünyadan habersizlik

Sizce biz Osmanlı’ya göre bu sekiz maddeden hangilerinde daha iyiyiz?

Yazan : Temel Aksoy, temelaksoy blog
Not : Bu yazıyı ilk kez 28 Mayıs 2019 yılında yayınladım.